Trong tiếng Tày, “ Pé” nghĩa là hồ, Ba Bể pé tiên là Hồ tiên Ba Bể. Nói vậy cũng không sai, vì bất cứ ai khi đến với cảnh sắc hữu tình nơi đây, được nghe một lần điệu hát then trên mặt hồ tuyệt đẹp này đều nảy lên cái ý nghĩ: Chốn này đẹp tựa hồ tiên.
Nét riêng rất độc đáo của Then Bắc Kạn
Then là một loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc của người Tày, Nùng, Thái ở vùng núi phía Bắc Việt Nam. Sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, lời ca và các nghi lễ tâm linh đã tạo nên cái hồn của Then. Ca từ của Then vang lên trong trẻo ca ngợi thiên nhiên, con người và cuộc sống, đồng thời cũng là những lời nguyện cầu cho mùa màng bội thu, sức khỏe.
Điểm xuyết trong mỗi bài Then đều có khát vọng hạnh phúc lứa đôi. Sáo và trống cũng được sử dụng trong Then, nhưng nhạc cụ điển hình nhất là đàn tính, cây đàn tạo nên những giai điệu cảm xúc, là những nét chấm cân bằng quyện với tiếng hát du dương trong vắt của cô gái hát then.
Tác giả và cô gái hát Then.
Then Bắc Kạn mang một số nét đặc trưng riêng so với Then ở các vùng khác, thể hiện rõ dấu ấn văn hóa và phong tục tập quán của người Tày, Nùng tại địa phương. Các bài Then Bắc Kạn thường ca ngợi vẻ đẹp thiên nhiên hùng vĩ của hồ Ba Bể, núi rừng Bắc Kạn, những câu chuyện dân gian, truyền thuyết.
Trong khi đó, Then ở các tỉnh như Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên thường có nội dung đa dạng hơn, bao gồm ca ngợi cuộc sống lao động, tình yêu đôi lứa, và các nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng của người dân.
Đã từng được nghe Then ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Phú Thọ… đến khi lên Bắc Kạn mới thấy: vẫn là điệu Then với những tính chất nguyên sơ, song ở đây không nhiều cái sôi nổi như Then các địa phuơng khác. Ngồi nghe Then trên lòng Ba Bể, mặc dù cô gái hát Then gảy đàn tính trước mắt nhưng hình như: tiếng hát, tiếng đàn ấy đang vọng lại từ một đỉnh núi phía xa, trong trẻo & mê hoặc.
Tình cảm, lắng lại cùng “Ba Bể Pé Tiên”
“Pé Tiên” như đã nói ở trên nghĩa là hồ tiên, song ở ngôn ngữ đời sống thường nhật lại được hiểu là “chốn tiên” hoặc “cảnh hồ tiên”. Nghe Then trong lúc hơi ngà men rượu say, người lãng khách nhắm mắt có thể tưởng tượng ra những hình ảnh của những tiên nữ, đẹp & huyền bí quyền năng.
Trong khung cảnh hùng vĩ của đại ngàn, từ thuở hồng hoang con người phải tuyệt đối có đức tin, tin vào trời đất, tin vào những vị sứ giả là những thần linh, tin & nguyện cầu là những việc vừa là bản năng vừa là hệ giá trị sống. Thế nên trong một bài Then, người hát & người nghe còn cảm nhận được rất rõ về sự hòa ái trong đạo đức, hòa ái & ngưỡng mộ thiện nhiên & tuyệt đối thần phục các đấng thần linh.
Làn điệu Then nhiều như nước hồ Ba Bể, song có thể nói bài “Ba bể pé tiên” là bài Then phổ biến & nổi tiếng hơn cả. Cô gái hát then vừa nâng chén say mời vòng quanh các khách quý, mặt cô ửng đỏ má hồng rồi cất lên những lời ca: “Em đưa anh thăm chốn ao tiên/ Ao tiên ngự núi hoa ảo huyền/ Mơ màng tiên xuống tắm ngự chơi.” Lời & giai điệu & tiếng đàn tính gảy từng chặp theo nhịp, hòa với đó là cảnh mặt hồ lăn tăn sóng & rượu men lá thơm nồng: đấy đây thì ngay cả cái lá cây cũng phải đu đưa theo điệu ca, nói chi tới những lãng khách từ chốn xa!
Hồ Ba Bể thường được ví như “cảnh tiên” trong các bài Then ở Bắc Kạn.
Ở những câu sau, toàn bộ vẻ đẹp của hồ Ba bể được tái hiện như một bức tranh rất sống động về văn hóa và con người Bắc Kạn. “Chốn ấy chốn hẹn anh/ Em tung còn/ Em nối còn lung liêng màu sắc/ Em nối còn se chắc đường tơ.” Hình ảnh đôi trai gái giao duyên, hẹn hò nơi cảnh hồ thơ mộng luôn là một cái kết rất đẹp: ai chưa yêu thì sẽ yêu, ai đang yêu thì chân thành, không ai hết tuổi yêu và ai cũng sẽ tìm kiếm được tình yêu.
Then trở thành di sản văn hóa phi vật thể
Đời sống tâm linh của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam không thể thiếu Then, Then là cuộc sống – Then là tinh thần – Then là một phần của nghi lễ văn hóa & tâm linh. Những câu từ & giai điệu của Then cũng là những quan điểm về con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ. Các thầy Then (ông Then, ba Then) trong hành trình dâng lễ vật và thỉnh cầu trong lễ cầu an, chữa bệnh, cầu mùa, chúc mừng năm mới cũng là một nghệ nhân Then trong đời sống: Hát Then rất hay & tay đưa đàn Tính mềm dẻo từng nhịp.
Đến nay, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” chính thức được UNESCO ghi danh vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Di sản Then có vai trò quan trọng trong việc gắn kết cộng đồng, đề cao tôn trọng đa dạng văn hóa, khuyến khích đối thoại giữa các cá nhân, các cộng đồng và các dân tộc khác nhau vì sự khoan dung, tình yêu và lòng bác ái đúng theo tôn chỉ và mục tiêu của Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO. Đây cũng là những mục tiêu xã hội mà thương hiệu Tica Smart Silicone Sealant mong muốn lan tỏa & cùng chung tay thực hiện.
Di sản Then như một trang trong tấm hộ chiếu văn hóa của Việt Nam, khẳng định giá trị độc đáo của văn hóa dân tộc, thương hiệu quốc gia. Then còn là những sợi chỉ màu sắc – sợi chỉ đó tuy có thể mảnh mai nhưng khâu chắc lại sẽ trở thành tấm áo văn hóa rực rỡ, đẹp đẽ của 54 dân tộc anh em trên khắp nước Việt thân yêu.
